اعتكاف تمرين سه روز زندگی كردن با خداست، به بیان دیگر اعتكاف، از نظر لغوی مصدر باب افتعال از «عكف» است، كه به معنی درنگ كردن‌، گوشه‌نشينی و عزلت و در‌اصطلاح، بريدن از خلق و نزديك شدن به حق است.

در واقع آنچه در این راستا مهم به نظر می رسد اینکه، اسلام آیین حق الهی و زندگی است که جامع‏ترين و شفاف ترین برنامه را برای رستگارى انسان ها در نظر گرفته شده که از جمله مهمترین آنها، سنت اعتكاف بوده که درطول تاريخ اسلام بيش از هرآئين ديگري مورد توجه بوده است.

براين اساس، اعتکاف؛ 9 بار با عبارت‌های (عاكف، عاكفا، عاكفين، يعكفون، معكوفا و عاكفون تكرار شده كه دو مورد از آن عبارت در قرآن كريم ذكر شده است. در اين ميان، خداوند متعال در سوره بقره آيه 125 مى‏‌فرمايد:" وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَن طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ‌. و چون خانه [كعبه] را براى مردم محل اجتماع و [جاى] امنى قرار داديم [و فرموديم] در مقام ابراهيم نمازگاهى براى خود اختيار كنيد و به ابراهيم و اسماعيل فرمان داديم كه خانه مرا براى طواف‌‏كنندگان و معتكفان و ركوع و سجودكنندگان پاكيزه كنيد.» 

از اين آيه قرآن كريم دريافت می‌شود كه سنت اعتكاف ازگذشته بوده به‌طوری كه خداوند دراين آيه به ابراهيم و فرزندش اسماعيل، فرمان مى‌دهد تا مسجدالحرام را براى طواف‌كنندگان و معتكفان پاكيزه كنند. 

همچنين در آيه 187 سوره مباركه بقره براهميت اعتكاف تأكيد شده است.« أُحِلَّ لَكُمْ لَیْلَةَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَآئِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَیْكُمْ وَعَفَا عَنكُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُواْ مَا كَتَبَ اللّهُ لَكُمْ وَكُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَكُمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّیَامَ إِلَى الَّلیْلِ وَلاَ تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاكِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ فَلاَ تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ یُبَیِّنُ اللّهُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ. در شبهاى روزه هم‌خوابگى با زنانتان بر شما حلال گرديده است آنان براى شما لباسى هستند و شما براى آنان لباسى هستيد خدا مى‌‏دانست كه شما با خودتان ناراستى مى‏‌كرديد پس توبه شما را پذيرفت و از شما درگذشت پس اكنون [در شبهاى ماه رمضان مى‌‏توانيد] با آنان هم‌خوابگى كنيد و آنچه را خدا براى شما مقرر داشته طلب كنيد و بخوريد و بياشاميد تا رشته سپيد بامداد از رشته سياه [شب] بر شما نمودار شود سپس روزه را تا [فرا رسيدن] شب به اتمام رسانيد و در حالى كه در مساجد معتكف هستيد [با زنان] درنياميزيد اين است‏حدود احكام الهى پس [زنهار به قصد گناه] بدان نزديك نشويد اين گونه خداوند آيات خود را براى مردم بيان مى‏‌كند باشد كه پروا پيشه كنند.» 

آنچه در اين خصوص مهم به نظر می رسد اينكه، اقامت و عبادت مريم(س) در مسجدالاقصى را نيزمی‌توان ازمصاديق اعتكاف بيان نمود كه درسوره آل‌عمران از ايات 35 تا 37 بر اين مسئله تاكيد شده است." إِذْ قَالَتِ امْرَأَةُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَكَ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ . چون زن عمران گفت پروردگارا آنچه در شكم خود دارم نذر تو كردم تا آزاد شده [از مشاغل دنيا و پرستشگر تو] باشد پس از من بپذير كه تو خود شنواى دانایى."(آيه 35) ... "فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِیَّا كُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَكَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِندَهَا رِزْقًا قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِندِ اللّهِ إنَّ اللّهَ یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ . پس پروردگارش وى [=مريم] را با حسن قبول پذيرا شد و او را نيكو بار آورد و زكريا را سرپرست وى قرار داد زكريا هر بار كه در محراب بر او وارد مى‏‌شد نزد او [نوعى] خوراكى مى‏‌يافت [مى]گفت اى مريم اين از كجا براى تو [آمده است او در پاسخ مى]گفت اين از جانب خداست كه خدا به هر‌كس بخواهد بى شمار روزى مى‌‏دهد.(آيه 37). 

همچنين درآيه 52 سوره مباركه انبياء حضرت ابراهيم(ع‌)، «آزر» و قومش را به سبب عبادت بت‌ها و ملازمت با آن‌ها نكوهش كرده است‌. « إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ مَا هَذِهِ التَّمَاثِيلُ الَّتِی أَنتُمْ لَهَا عَاكِفُونَ‌. آنگاه كه به پدر خود و قومش گفت اين مجسمه‏هایى كه شما ملازم آنها شده‏ايد چيستند.» ‌در معناى «عاكفون» گفته‌اند كه بت‌پرستان در بتكده‌ها ملازم بت‌ها بودند و آن‌ها را عبادت مى‌كردند. 

به بیان دیگر، هم‌چنين در آيه 91 سوره مباركه طه، داستان بنى‌اسرائيل آمده است كه پس از رفتن موسى(ع) به كوه طور، در اطراف گوساله سامرى وقوف كرده و به پرستش پرداختند:« قَالُوا لَن نَّبْرَحَ عَلَیْهِ عَاكِفِينَ حَتَّى یَرْجِعَ إِلَیْنَا مُوسَى . گفتند ما هرگز از پرستش آن دست بر نخواهيم داشت تا موسى به سوى ما بازگردد.» 

اهميت برپايی مراسم اعتكاف آنقدردردين اسلام و اديان ديگر مهم بوده كه علاوه بر قرآن كريم دراحاديث ائمه اطهار(ع) بر اهميت آن تأكيد شده است.» در حديثى از امام صادق‌(ع) آمده است:‌‌ «‌رسول خدا در دهه آخر ماه مبارك رمضان در مسجد معتكف مى‏‌شدند و براى آن حضرت خيم‌ه‏اى كه از مو بافته شده بود، در مسجد برپا مى‌‏شد. پيامبر(ص) براى اعتكاف آماده مى‏‌شدند و بستر خويش را جمع مى‌‏كردند.»(حرعاملى، وسائل الشيعه، ج‏7، ص‏397، روايت‏ يك).

در حديث ديگرى از امام صادق‌(ع) داريم: «‌كانت ‏بدر فى شهر رمضان و لم يعتكف رسول الله‌(ص) فلما ان كان من قابل اعتكف عشرين. عشرا لعامه و عشرا قضاء لما فاته (همان، روايت 2)؛ جنگ بدر در ماه رمضان رخ داد، از اين رو رسول خدا موفق به اعتكاف نشدند. آن حضرت در ماه رمضان سال آينده يك دهه را به‌عنوان همان سال اعتكاف نمودند و يك دهه را نيز به‌عنوان قضاى سال قبل.» 

رسول خدا افزون بر اهتمام عملى نسبت ‏به اعتكاف، با بيان فضايل و پاداش بزرگ آن، مؤمنان را به انجام اين عمل تشويق مى‌‏نمودند. در حديثى از آن حضرت آمده است: «اعتكاف عشر فى شهر رمضان تعدل حجتين و عمرتين (شيخ صدوق، من لايحضره الفقيه، كتاب الاعتكاف، ص ‏188) يك دهه اعتكاف در ماه رمضان همچون دو حج و دو عمره است.» 

نکته در خور تامل اینکه، پيامبر(ص) به اعتكاف خيلی اهميت می‌دادند به‌ طوری از روايتی معتبر از امام صادق(ع) نقل شده كه فرمود: كان رسول الله(ص) اذا كان العشر الاوخر اعتكف فی المسجد و ضرب له قبه من شعر وشمر المئزر و طوی قراشه.( فروع كافی /ج4/ص175) رسول خدا(ص) دهه آخر ماه مبارك رمضان را در مسجد معتكف می شد. برای آن حضرت خيمه ای از جنس مو بر پا می‌‌كردند. رسول خدا(ص) كمر همت به عبادت می‌بست و بستر خويش را در اين ايام جمع می‌نمود. ازآن روی كه رسول خدا(ص) در حديثی فرمود: اعتكاف عشرفی شهر رمضان تعدل حجتين و عمرتين.(وسايل الشيعه /ج7/ص379). 

به هر حال آنچه در این راستا مهم به نظر می رسد، اینکه ماه رجب، ماه ولایت بهترین فرصت برای عاکفان کوی دوست با حضرت حق است. اعتكاف راهكار رهايی و رستگاری انسان‌ها بيان شده است كه اين مراسم مخصوص دين اسلام نبوده ‏بلكه در اديان الهى ديگر نيز وجود داشته و در اسلام استمرار يافته است که در قرآن کریم و احادیث بر اهمیت این سنت حسنه تاکید ویژه ای شده است.