شیعه در لغت و اصطلاح

شیعه در لغت بر دو معنا اطلاق می شود، یكی توافق و هماهنگی دو یا چند نفر بر مطلبی، و دیگری، پیروی كردن فردی یا گروهی، از فرد یا گروهی دیگر. و در اصطلاح به آن عده از مسلمانان گفته می شود كه به خلافت و امامت بلافصل علی ـ علیه السلام ـ معتقدند، و بر این عقیده اند كه امام و جانشین پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ از طریق نصّ شرعی تعیین می شود، و امامت حضرت علی ـ علیه السلام ـ و دیگر امامان شیعه نیز از طریق نص شرعی ثابت شده است.

اطلاق شیعه بر دوستان و پیروان علی ـ علیه السلام ـ، نخست، از طرف پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ صورت گرفته است. این مطلب، در احادیث متعددی كه از آن حضرت روایت شده، مطرح شده است. چنان كه سیوطی از جابر بن عبدالله انصاری و ابن عباس و علی ـ علیه السلام ـ روایت كرده كه پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در تفسیر آیه ی «ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات اولئك هم خیر البریّهٔ» (بیّنه / ۷) اشاره به علی ـ علیه السلام ـ كرده و فرموده اند: «تو و شیعیانت» روز قیامت، رستگار خواهید بود.»

در تاریخ شیعه، فرقه هایی پدید آمده است، كه بسیاری از آن ها منقرض شده اند، و بحث درباره ی آن ها فایده ی چندانی ندارد. فرقه های اصلی شیعه كه هم اكنون نیز موجودند عبارتند از: شیعه ی اثنا عشریه، شیعه ی زندیّه، و شیعه ی اسماعیلیه، درباره ی هر یك از آن ها در فصلی جداگانه، به اختصار بحث خواهیم كرد. موضوع بحث در این فصل، شیعه ی اثنا عشریه است.

وجه تسمیه

اكثریت شیعه، را شیعه ی امامیه یا اثنا عشریه تشكیل می دهد، از آنجا كه آنان جانشینان پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ را دوازده نفر می دانند، اثنا عشریه (دوازده امامی) نامیده شده اند. نام و خصوصیات امامان دوازدهگانه در احادیثی كه از پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ روایت شده، بیان گردیده است آنان عبارتند از:

۱) علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ

۲) حسن بن علی ـ علیه السلام ـ

۳) حسین بن علی ـ علیه السلام ـ

۴) علی بن الحسین ـ علیه السلام ـ (امام سجّاد)

۵) محمد بن علی (امام باقر ـ علیه السلام ـ )

۶) جعفر بن محمد (امام صادق ـ علیه السلام ـ )

۷) موسی بن جعفر (امام كاظم ـ علیه السلام ـ )

۸) علی بن موسی (امام رضا ـ علیه السلام ـ )

۹) محمد بن علی (امام جواد ـ علیه السلام ـ )

۱۰) علی بن محمد (امام هادی ـ علیه السلام ـ )

۱۱) حسن بن علی (امام عسكری ـ علیه السلام ـ )

۱۲) حجهٔ بن الحسن (مهدی موعود ـ عج ـ).

شیعه ی اثنا عشریه بر مسئله ی امامت تأكید خاصّی داشته و عصمت امام و افضیلت او را بر دیگر افراد امت اسلامی بسیار مهم و اساسی می داند. و از طرفی، امامت را، پس از سه امام نخست، منحصر در فرزندان امام حسین می داند. با توجه به این عقاید ویژه درباره ی امامت، به «امامیه» شهرت یافته است.

شیخ مفید، پس از تعریف شیعه به كسانی كه به امامت بلافصل علی ـ علیه السلام ـ عقیده دارند درباره ی شیعه ی گفته است: «این عنوان، مخصوص آن دسته از شیعه است كه به وجود امام در هر زمان، و وجوب نصّ جلّی، و عصمت و كمال برای هر امامی معتقد است، و امامت را (غیر از سه امام نخست) منحصر در فرزندان امام حسین ـ علیه السلام ـ می داند...»

تاریخ پیدایش تشیّع

گرچه، در عصر پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ درباره ی پاره ای از مسایل، اختلاف نظرهایی میان مسلمانان پدید آمد، ولی فرقه ها و دسته بندی هایی كه بعدها پیدا شد، در آن زمان وجود نداشت. ولی پس از رحلت پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ اختلافاتی پدید آمد كه سبب پیدایش فرقه های مختلف در میان مسلمانان گردید. مهمترین اختلافی كه در نخستین روزهای پس از رحلت پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ پدید آمد، مربوط به مسئله ی خلافت و امامت بود كه مسلمانان را به دو دسته تقسیم كرد.

یك دسته معتقد بودند كه امامت، همانند نبوت، منصب و مقامی الهی است و از شرایط امام این است كه معصوم از خطا و گناه باشد، و این صفت را جز خداوند كسی نمی داند، بنابراین راه تعیین امام نصّ الهی است كه در قرآن یا احادیث نبوی بیان شده است، و طبق این نصوص، علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ جانشین پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و امام مسلمین است. حضرت علی ـ علیه السلام ـ و بنی هاشم و گروهی از بزرگان صحابه، اعم از مهاجرین و انصار، طرفدار این نظریه بودند. و این همان عقیده ی شیعه ـ خصوصاً شیعه ی امامیه ـ در مسئله ی امامت است.

و دسته ی دیگر ـ كه در رأس آن ها ابوبكر و عمر قرار داشتند ـ بر این عقیده بودند كه پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ برای خود جانشین تعیین نكرده است، و این كار را به مسلمانان واگذار كرده است. بر این اساس، و با توجه به اهمیت مسئله ی خلافت و امامت و نقش حیاتی آن در سرنوشت امت اسلامی، در یك اقدام شتابزده – در شرایطی كه حضرت علی ـ علیه السلام ـ و عده ای از بزرگان صحابه به تجهیز بدن پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ مشغول بودند ـ عده ای از مهاجران و انصار در سقیفه ی بنی ساعده گرد آمده، و پس از گفتگوهایی كه در مورد خلیفه ی پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ میان آن ها مطرح شد، سر انجام با ابوبكر به عنوان خلیفه ی پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ بیعت كردند، و چون شرایط سیاسی و اجتماعی دنیای اسلام و جهان به گونه ای بود كه امام علی ـ علیه السلام ـ و هواداران او، برای اثبات عقیده خود و عملی ساختن آن، به اقدامات عملی و خصمانه دست می زدند، موجودیت اسلام از ناحیه دشمنان خارجی (امپراطوری ایران و روم) و دشمنان داخلی (منافقین) آسیب جدّی می دید، امام علی ـ علیه السلام ـ مصلحت اسلام و مسلمین را پیروی از روش صبر و مدارا دید، و گرچه در مواقع مناسب، دیدگاه خود را درباره نادرستی عمل آنان بیان می كرد، ولی از درگیریهای خصومت آمیز خودداری كرد، و در هدایت و پیشبرد جامعه اسلامی، از هیچ گونه كوشش و تلاشی خودداری نمی كرد.

و در حل مشكلات، دستگاه خلافت را یاری می نمود. تا آنجا كه از خلیفه دوم نقل شده كه هفتاد بار گفته است «اگر علی نبود عمر هلاك می شد» و نیز گفته است: «خدایا مرا برای برخورد با مسئله ی دشواری كه علی بن ابی طالب حضور ندارند، باقی مگذار».

در هر حال، شیعه به عنوان پیروان علی بن ابی طالب و معتقدان به امامت بلافصل او در نخستین روزهای پس از رحلت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ پدید آمد. البته روایاتی نیز یافت می شود كه لفظ شیعه در زمان حیات پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ بر چهار تن از صحابه اطلاق می شد كه عبارت بودند از: سلمان، مقداد، ابوذر و عمار یاسر. این افراد از جمله كسانی هستند كه در مسئله ی خلافت و امامت، علی ـ علیه السلام ـ را خلیفه ی بلافصل پیامبر می دانستند با این وصف، و با توجه به این كه نظریه ی شیعه در مسئله ی امامت به نصوص كتاب و سنّت مستند گردیده است، می توان گفت: تشیع، در حقیقت، با اسلام همراه بوده است، هر چند به عنوان یك مذهب، پس از رحلت پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ موجودیت یافت.

علی ربانی گلپایگانی

تاریخچه عنوان «شیعه»/ آیه‌ای از قرآن در وصف حضرت علی(عليه السلام) و شیعیان ایشان

آیه ۷ سوره مبارکه «بیّنه» به بیان خصوصیات بهترین مخلوقات خدا می‌پردازد و روایت است که پیامبر اعظم(صل الله) منظور از این آیه را علی(عليه السلام) و شیعیانش بیان می‌کنند و این روایت سند تاریخی نسبت دادن شیعه به امیرالمؤمنین است.

 آیه 7 سوره مبارکه «بیّنه» به بیان خصوصیات بهترین مخلوقات خدا می‌پردازد.

در این آیه آمده است؛

«إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ؛ کسانى که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، بهترین مخلوقات (خدا)یند.

على(عليه السلام) و شیعیانش «خَیْرُ الْبَرِیَّةِ»اند

در روایات فراوانى که از طرق اهل سنت و منابع معروف آنها و همچنین در منابع معروف شیعه نقل شده، آیه «أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ؛ آنها بهترین مخلوقات خدا هستند» به «على(ع)» و پیروان او تفسیر شده است.

«حاکم حسکانى نیشابورى» از دانشمندان معروف اهل سنت در قرن پنجم هجرى، این روایات را در کتاب معروفش «شواهد التنزیل» با اسناد مختلف نقل مى‌کند، تعداد آن بیش از 20 روایت است، که به عنوان نمونه چند روایت را از نظر مى‌گذارنیم؛

.1ابن عباس مى‌گوید: هنگامى که آیه «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ» نازل شد، پیغمبر‌اکرم(ص) به «على»(ع) فرمود: «هُوَ أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ تَأْتِی أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ یَوْمَ الْقِیامَةِ راضِیْنَ مَرْضِیِّینَ، وَ یَأْتِی عَدُوُّکَ غَضْباناً مُقْمَحِین؛ منظور از این آیه، تو و شیعیانت هستید که در روز قیامت وارد عرصه محشر مى‌شوید، در حالى که هم شما از خدا راضى و هم خدا از شما راضى است و دشمنت خشمگین وارد محشر مى‌شود و به زور به جهنم مى‌رود (در بعضى از نسخه‌هاى حدیث «مُقْمَحِیْن» آمده است که به معنى بالا نگاه داشتن سر به وسیله غل و زنجیر است)».

.2در حدیث دیگرى از «ابو برزه» آمده است؛ وقتى پیغمبر‌اکرم(ص) این آیه را قرائت کرد، فرمود: «هُمْ أَنْتَ وَ شِیْعَتُکَ یا عَلِىُّ، وَ مِیْعادُ ما بَیْنِى وَ بَیْنَکَ الحَوْضُ؛ آنها تو و شیعیانت هستید، اى على! و وعده من و شما کنار حوض کوثر است».

.3در حدیث دیگرى از «جابر بن عبداللّه انصارى» آمده است؛ ما خدمت پیغمبر‌اکرم(ص) کنار خانه خدا نشسته بودیم، «على»(ع) به سوى ما آمد، هنگامى که چشم پیامبر(ص) به او افتاد فرمود: «قَدْ أَتاکُمْ أَخِى» برادرم به سراغ شما مى‌آید.

آن گاه رو به کعبه کرده، گفت: «وَ رَبِّ هذِهِ الْبُنْیَةِ! اِنَّ هذا وَ شِیْعَتِهُ هُمُ الْفائِزُونَ یَوْمَ الْقِیامَةِ» به خداى این کعبه قسم، که این مرد و شیعیانش در قیامت رستگارانند» سپس رو به سوى ما کرد و افزود: «أَما وَ اللّهِ اِنَّهُ أَوَّلُکُمْ اِیْماناً بِاللّهِ وَ أَقْوَمُکُمْ بِأَمْرِ اللّهِ وَ أَوْفاکُمْ بِعَهْدِ اللّهِ وَ أَقْضاکُمْ بِحُکْمِ اللّهِ وَ أَقْسَمُکُمْ بِالسَّوِیَّةِ وَ أَعْدَلُکُمْ فِى الرَّعِیَّةِ، وَ أَعْظَمُکُمْ عِنْدَ اللّهِ مَزِیَّةً»؛ قالَ جابِر: فَأَنْزَلَ اللّهُ: «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ» فَکانَ عَلِىٌّ اِذا أَقْبَلَ قالَ أَصْحابُ مُحَمَّد(ص) قَدْ أَتاکُمْ خَیْرَ الْبَرِیَّةِ بَعْدَ رَسُولِ اللّهِ؛ به خدا سوگند او قبل از همه شما به خدا ایمان آورد و قیام او به فرمان خدا بیش از همه شما است، وفایش به عهد الهى از همه بیشتر، قضاوتش به حکم اللّه افزون‌تر و مساواتش در تقسیم (بیت‌المال) از همه زیادتر، عدالتش درباره رعیت از همه فزون‌تر و مقامش نزد خداوند از همه بالاتر است. «جابر» مى‌گوید: در اینجا خداوند آیه «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ» را نازل فرمود و از آن به بعد، هنگامى که «على(ع)» مى‌آمد، یاران «محمّد(ص)» مى‌گفتند: بهترین مخلوق خدا بعد از رسول اللّه آمد».

نزول این آیه، در کنار خانه کعبه، منافات با «مدنى» بودن سوره ندارد، زیرا ممکن است از قبیل نزول مجدد، و یا تطبیق بوده باشد، به علاوه، بعید نیست نزول این آیات در سفرهائى که پیامبر(ص) از مدینه به مکّه آمده است واقع شده باشد، به خصوص این که راوى روایت «جابر بن عبداللّه انصارى» است که در مدینه به حضرت ملحق شد و اطلاق «مدنى» بر این گونه آیات بعید نیست.

بعضى از این احادیث را «ابن حجر» در کتاب «صواعق» آورده و بعضى را «محمّد شبلنجى» در «نور الابصار».

«جلال الدین سیوطى» در «درّالمنثور» نیز قسمت عمده روایت اخیر را از «ابن عساکر» از «جابر بن عبداللّه» نقل کرده است.

.4در «درّالمنثور» از «ابن عباس» نقل شده: وقتى آیه «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ» نازل شد، پیغمبر‌اکرم(ص) به «على»(ع) فرمود: «هُوَ أَنْتَ وَ شِیْعَتُکَ یَوْمَ الْقِیامَةِ راضِیْنَ مَرْضِیِّیْنَ؛ منظور تو و شیعیان تو در قیامت هستید، که هم شما از خدا خشنود هستید و هم خدا از شما خشنود».

.5نامبرده در حدیث دیگرى از «ابن مردویه» از «على»(ع) نقل مى‌کند که پیغمبر‌اکرم(ص) به من فرمود: «أَلَمْ تَسْمَعْ قَوْلَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ؟ أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ وَ مَوْعِدِی وَ مَوْعِدُکُمُ الْحَوْضُ، إِذا جِئْتُ الأُمَمَ لِلْحِسابِ، تُدْعَوْنَ غُرّاً مُحَجَّلِیْنَ؛ آیا این سخن خدا را نشنیده‌اى که مى‌فرماید: کسانى که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‌اند، بهترین مخلوقاتند. این تو و شیعیانت هستید و وعده‌گاه من و شما کنار حوض کوثر است، هنگامى که من براى حساب امت‌ها مى‌آیم، شما دعوت مى‌شوید در حالى که پیشانى سفید و شناخته شده‌اید».

بسیارى دیگر از دانشمندان اهل سنت نیز همین مضمون را در کتب خود نقل کرده‌اند، از جمله «خطیب خوارزمى» در «مناقب»، «ابونعیم اصفهانى» در «کفایة‌الخصام»، «علامه طبرى» در «تفسیر معروفش»، «ابن صباغ مالکى» در «فصول المهمّه»، «علامه شوکانى» در «فتح الغدیر»، «شیخ سلیمان قندوزى» در «ینابیع المودة» و «آلوسى» در «روح المعانى» ذیل آیات مورد بحث و جمعى دیگر.

کوتاه سخن این که حدیث فوق از احادیث بسیار معروف و مشهور است، که از سوى غالب دانشمندان و علماى اسلام پذیرفته شده و این فضیلتى است بزرگ و بى نظیر براى «على(ع)» و پیروانش.

ضمناً از این روایات به خوبى این حقیقت آشکار مى‌شود که واژه «شیعه» از همان عصر پیامبر(ص) به وسیله آن حضرت، در میان مسلمین نشر شد و اشاره به پیروان خاص امیرمؤمنان «على»(ع) است و آنها که گمان مى‌کنند تعبیر «شیعه» از تعبیراتى است که قرن‌ها بعد به وجود آمده سخت در اشتباهند.

منبع؛ تفسیر نمونه